هنر پته دوزی چیست؟
پته دوزی یا فطه دوزی (فته دوزی) و یا سلسله دوزی یکی از صنایع دستی استان کرمان است. این هنر نشان‌دهنده ذوق مردمان کویر مرکزی ایران است که با ذوق خود خیالی رنگین از طبیعت سبز را بر روی پارچه به تصویر می‌کشند.
پته دوزی چیست؟
پته دوزی یا پته کرمان یکی از رودوزی های سنتی ایران (رودوزی های کرمان) است که به آن، سلسله دوزی یا فطه دوزی (فته دوزی) نیز گفته می‌شود. بستر لازم برای پته دوزی، پارچه‌ای پشمی به نام شال یا عریض است که در اندازه‌های مختلفی تهیه می‌شود. پته دوزی در چهار مرحله مختلف انجام می‌شود که عبارتند ۱. ساقه دوزی یا خط دوزی، ۲. پتک دوزی، ۳. متن دوزی یا آبدوزی، ۴. برگ دوزی.
بخشی از ضریح پوش پته دوزی شده در موزه آستان قدس رضوی (محسنی، ۱۳۹۳)
معنای پته چیست؟
پته از واژه “پُت” (pot) به معنای پشم و کُرک گرفته شده است. فرهنگ معین در تعریف “پُت” چنین آورده است: پُت به پشم نرم بز گفته می‌شود که از آن برای بافتن شال استفاده می‌شود.
ضرب المثل “پته اش روی آب افتاد”
حتما شما هم ضرب المثل معروف “پته اش روی آب افتاد” را شنیده‌اید. این ضرب المثل زمانی استفاده می‌شود که راز و سِر کسی افشا و برملا شود و در اصطلاح، “تشت رسوایی فرد از بام برافتد”. برای این ضرب المثل دو روایت مختلف وجود دارد که یکی از آنها به پته دوزی کرمان ارتباط دارد.
در قدیم یکی از روش‌های تشخیص مرغوبیت رنگ‌های به کار رفته در پته دوزی این بود که پس از اتمام کار پته کرمان، آن را در داخل آب قرار می‌دادند. در صورتی که در دوخت پته از نخ نامرغوب استفاده می‌شد، نخ مورد استفاده، رنگ خود را به آب می‌داد و از این جا مشخص می‌شد که پته از مرغوبیت لازم برخوردار نیست.
پته دوزی متعلق به کدام استان است؟
هنر بافت و دوخت از قدیمی ترین هنرهای استان کرمان است. سفرنامه ژان شاردن که چندین مرتبه در دوره صفوی به ایران سفر کرده است، کرمان را یکی از مناطق اصلی دوخت و دوز در ایران معرفی می‌کند. پته کرمان یکی از اصیل‌ترین هنرهای ایران است که متاسفانه آثاری از گذشته‌های دور این هنر بر جای نمانده است. امروزه دوخت پته بیشتر در کرمان، سیرجان، رفسنجان، اختیار آباد، راوند، زرند، سردسیر، حجت آباد و رنگ آباد انجام می‌شود.
شهرهای کرمان، سیرجان و رفسنجان از مراکز اصلی دوخت پته به شمار می‌روند.
دوخت پته کرمان عمدتا توسط خانم‌ها انجام می‌شود و نقش مردان در این بین بسیار کمرنگ است. حضور مردان در پته دوزی بیشتر در زنجیره تامین مواد اولیه، ابزار پته دوزی و فروش پته تمام شده خلاصه می‌شود. حضور مردان به عنوان رکن اصلی اقتصادی خانواده در تولید صنایع دستی بستگی به توجیه درآمدی آن هنر دارد. چنانکه در مورد قالی تبریز و فرش ابریشم قم شاهد حضور پررنگ مردان در این صنعت هستیم. هنچنین در منطقه کشمیر (منطقه مورد مناقشه هندوستان و پاکستان) حضور گسترده مردان در تولید پته کشمیر نشان‌دهنده رونق این صنعت است.
از اساتید مرد کرمانی که در پته دوزی صاحب آثاری فاخر و روش بخصوصی بوده‌اند میتوان به استاد سید علی اکبر کرمانی، استاد فرج الله کرمانی، استاد محسن خان نقاش، استاد حسن بن محسن خان نقاش، استاد زمان خان میر حسینی، استاد شیخ میر رمضان میرسرجانی، استاد کاظم نقاش، استاد احمد خان، استاد احمد علیخان و استاد کربلایی اکبر اشاره کرد.
قدیمی‌ترین اثر پته دوزی ایران در کجاست؟
قدمت و تاریخ پیدایش پته دوزی (پته کرمان) مشخص نیست، اما چنین به نظر می‌رسد که پس از انتقال دوخت به سطح شال در کشمیر در دوره صفوی، این صنعت در ایران تغییر شکل داده و پته دوزی امروزی شکل یافته است. از این رو در برخی از منابع به پته دوزی، ترمه دوزی نیز گفته شده است.
به دلیل اینکه از گذشته تا حال، ماده اولیه پته کرمان از پشم حیوانات اهلی بوده و اصولا پارچه در مقابل عوامل جوی از استحکام لازم برخوردار نیست، اثر فاخری از پته که بتوان قدمت آن را به گذشته‌های دور رسانید، بر جای نمانده است. به نظر می‌رسد قدیمی‌ترین پته موجود در دنیا، اثری است که در موزه هنرهای تزئینی تهران نگهداری می‌شود.
این اثر در سال ۱۲۸۵ قمری (۱۲۴۷ شمسی) و به صورت سوزنی و با نخ های ابریشمی دوخته شده است. طرح این پته به شکل گل های افشان ریز و محرمات جناغی کج بوده و تمام زمینه کرم رنگ آن با نخ های ابریشمی پردوزی شده است. علاوه بر این اثر، گفته می‌شود اثر پته دوزی شده دیگری در کرمان وجود دارد که مربوط به سال ۱۲۸۰ قمری (۱۲۴۲ شمسی) است. این اثر توسط استاد فرج الله کرمانی دوخته شده و چنین به نظر می‌رشد که قدیمی ترین پته باقی مانده در ایرن باشد.
در حال حاضر یکی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین آثار هنر پته دوزی مربوط به قطعه پته ای است که روکش قبر شاه نعمتاله ولی به شمار می‌رود. این پته هم اکنون در موزه آستان شاه نعمتاله ولی در ماهان کرمان نگهداری می‌شود.
یکی از قدیمی‌ترین آثار پته دوزی در بقعه شاه نعمتاله ولی
طول این اثر، ۳۵۵ و عرض آن ۲۱۰ سانتی‌متر است که در سال ۱۲۹۴ قمری (۱۲۵۶ شمسی) به دست زنان کرمانی دوخته شده است. این اثر یکی از پیچیده‌ترین آثار هنری در پته دوزی است که تا کنون به دست آمده و طرح آن را به فرج اله کرمانی نسبت می‌دهند. شال این پته از کرک بز راینی بوده و شماره نخ مورد استفاده در آن، نمره ۵۸ است. پته های قدیمی دیگری نیز از گذشته بر جای مانده است که در موزه آستان قدس رضوی در بخش ضریح پوش ها و صندوق پوش ها (بیشتر در مخزن) از آنها نگهداری می‌شود.
ضریح پوشی پته دوزی شده در موزه آستان قدس رضوی (محسنی، ۱۳۹۳)
ظاهرا در دوره صفوی و با ایجاد ارتباطات نزدیک میان ایران و هندوستان، هنرمندان کشمیری تحت تاثیر هنرمندان ایرانی قرار گرفته و بالطبع، شالبافی کشمیر نیز تاثراتی از شال کرمان دریافت می‌کند.
گفته می‌شود که پس از دوره صفوی، پته دوزی وارد حوزه پوشاک نیز شده است. چنانکه در منابع شفاهی و برخی منابع کتبی از جمله کتاب “تاریخ کرمان”، لباس نادر شاه افشار را از جنس پته کرمی یا لیمویی می‌دانند که به “پته نادری” معروف بوده است. نگارنده صحت این مطلب را در نقاشی‌های بجا مانده از نادر شاه افشار در موزه‌های مختلف جهان مورد بررسی قرار داد و نتوانست صحت آن را به اثبات برساند.
نقاشی نادر شاه افشار، توسط محمد رضا هندی، ۱۷۴۰ میلادی (۱۱۱۹ شمسی) – موزه ویکتوریا و آلبرت
از بته جقه تا پیزلی انگلستان
پیزلی یکی از شهرهای کوچک اسکاتلند است. در قرن نوزدهم صنعت شال کشمیر به واسطه کمپانی هند شرقی وارد این کشور شد. در عرض چندین سال، کارگاه‌های متعدد شالبافی در پیزلی گسترش یافت و این امر باعث شد تا نماد بته جقه مورد استفاده در شال کشمیر، در اروپا به نام پیزلی شناخته شود. شهرت پیزلی از آنجا بالا گرفت که ملکه وقت انگلستان یعنی الکساندرینا ویکتوریا (پادشاهی از ۱۸۳۷ تا ۱۹۰۱) در دوران جوانی یکی از مدل های شال پیزلی را بر تن کرده بود. در دهه ۱۸۷۰ میلادی، شال پیزلی از مد افتاد، اما پیزلی (بته جقه) همچنان به عنوان نماد این شهر باقی ماند.
مواد اولیه و ابزار دوخت پته دوزی
شال یا پارچه پشمی پته دوزی
به پارچه پته کرمان، شال یا عریض گفته می‌شود. شال یا عریض در رنگ های شتری، سبز، قرمز، سرمه ای و سفید یافت می‌شود.
نخ پته دوزی با رنگ‌های متنوع
در اصطلاح فن پته دوزی، به نخ پته، ریس گفته می‌شود. ریس از کلمه ریسیدن مشتق می‌شود. ریس از ریسیدن نخ به صورت دستی به دست می‌آید.
سوزن مخصوص پته دوزی
معمولا برای دوخت پته کرمان از سوزن تاپستری (Tapestry) یا چنایل (Chenille) با شماره های ۲۴، ۲۵ و ۲۶ استفاده می‌شود.
کاربن یا شابلن
معمولا در قدیم برای انتقال طرح از روز کاغذ به سطح شال یا عریض (مرحله گرته‌زنی) از خاک زغال یا پودر گچ استفاده می‌شد. اما امروزه از کاربن یا شابلن برای این امر استفاده می‌شود.
انگشتانه
انگشتانه، وسیله‌ای فلزی است که در هنگام دوخت پته، از انگشت درگیر در دوخت، محافظت می‌کند.
نخ‌چین
نخ چین وسیله‌ای فلزی است که از آن برای چیدن نخ در هنگام کار بر روی پته استفاده می‌شود. 
خیلی جالب بود
مقاله فوق العاده ای بود. خیلی یاد گرفتم. اگر می شه فیلم آموزشی پته رو هم بگذارید. لطفا از مواد اولیه و ابزار پته دوزی هم مطلب بگذارید. اگر برای هر کدوم از اصطلاحات عکس بگذارید، فکر می کنم خیلی بیشتر می شه یاد گرفت.
ممنون از سایت خوبتون.
ممنون از توجه شما، به زودی مقاله ای در رابطه با مواد و ابزار پته دوزی در همین صفحه قرار داده خواهد شد. اصلاحات مورد نظر شما نیز به زودی بر روی این مقاله انجام خواهد گرفت. فیلم های آموزشی توسط تیم تولید محتوای پارسی کرفت در حال آماده سازی است.
ممنون که با کامنت های دلگرم کننده اتان از ما حمایت میکنید.
دوست عزیز، چند تا فیلم آموزشی در صفحه پته گذاشته شده. لطفا تماشا کنید و اگر نظری دارید با ما در میان بگذارید.
لطفا به لینک زیر مراجعه کنید:
https://parseecraft.com/pateh/
برای مواد اولیه و ابزار پته دوزی هم چند تا محتوا آماده و بارگذاری شده. لطفا به لینک های زیر مراجعه کنید:
https://parseecraft.com/buying-points-in-pateh/
https://parseecraft.com/pateh-fabric-sheet/
https://parseecraft.com/pateh-raw-material/
https://parseecraft.com/pateh-yarn/
https://parseecraft.com/pateh-materials/
https://parseecraft.com/pateh-fabric/
ممنون از شما
در ضمن چه جوری می شه ابزار پته رو خریداری کرد؟ از کجا؟
بزودی از طریق فروشگاه وبسایت در صفحه مربوط به پته قرار خواهد گرفت.
از طریق لینک زیر می تونید مواد اولیه و ابزار مورد نیاز خودتون رو سفارش بدید.
https://parseecraft.com/pateh/#material
آیا پته اصالتا مال کرمان هست؟ یا شهرهای دیگه ای هم این صنعت دستی رو دارند؟
سلام بر شما, ممنون از توجه شما به مقاله هنر پته دوزی.
پته دوزی هنر اصیل شهر کرمان است, مانند هنر بلوچ دوزی که اصالتا مربوط به سیستان و بلوچستان هست. البته با توجه به اینکه این هنر زیر مجموعه رودوزی های سنتی ایران محسوب می شود, علاقمندان خود را در هر یک از شهرهای ایران دارد و هنرمندان متعددی در شهرهای دیگر هم به این هنر ها مشغولند.
پتک رو می شه با عکس نشون بدید؟
دوست عزیز با تشکر از شما
تیم پارسی کرفت یک دوره مجازی آماده کرده که شامل تمامی دوخت های پته دوزی می شه: دوخت های سنتی و دوخت های نگینی. پتک دوزی های مختلفی هم توی این فیلم ها اومده: پتک چهارسوزنه، پتک مربع یا چهارگوش، پتک مثلثی، پتک بلند یا دراز. البته سایر اطلاعات هم اومده.
لینک یک ویدئو رو براتون می گذارم. لطفا تماشا کنید. توی این فیلم چند تا از پتک ها رو می تونید ببینید.
https://www.aparat.com/v/YSRuT
با تشکر از شما
من توی اصفهان زندگی می کنم. می خوام پارچه شال بخرم. از کجا خرید کنم؟ توی اصفهان هست؟
سلام دوست عزیز.
شما می تونید سفارش مواد اولیه و ابزار پته دوزی رو از طریق لینک زیر سفارش بدید:
https://parseecraft.com/pateh/#material
مطلبتون خیلی مفید بود. ممنون.
چه مدت طول می کشه، پته مقدماتی رو یاد بگیریم؟ بیشتر از دو ماه طول می کشه؟
مدت زمان یادگیری پته ۱۰جلسه ۱ساعته هست.
از تلگرام هم آموزش دارید؟
با تشکر از توجه شما.
بله، آموزش تلگرامی پته دوزی توسط مربی مربوط انجام می شود.
لطفا شماره تلفن و تلگرام خودتون رو ارسال بفرمائید تا با شما تماس گرفته شود.
قربان، خسته نباشید.
قصد مزاحمت از این که مهر با قطره بته جقه و طرحهای دیگر اسلیمی را میتوان از کجا تهیه نمود؟
با سلام و تشکر از شما دوست گرامی. عذرخواهی ما رو بایت پاسخگویی بسیار دیر پذیرا باشید.
لطفا با کارشناس پارسی کرفت به شماره تلفن ۰۹۱۳۴۸۰۵۷۸۹ تماس حاصل کنید. ایشان تمامی راهنمایی های لازم رو در اختیار شما قرار خواهند داد.
با اینکه کرمانی هستم، اما مطالبتون کامل بود. بعضیشو نمی دونستم خخخخ
سلام و تشکر از شما دوست کرمانی.
رزای عزیز، خیلی خوشحالیم که نظرتون رو این جوری صمیمی مطرح کردید.
تیم پارسی کرفت سعی داره که مطالب مربوط به پته دوزی رو از منابع معتبر و پراکنده جمع آوری کنه و اطلاعات درست و کاملی رو در اختیار مخاطبین خودش قرار بده.
از شما خواهشمندیم در صورتی که مطلبی وجود داره که ما در این وبسایت به اون نپرداختیم، لطفا اطلاع بدید تا در موردش تحقیق بشه و نهایتا در قالب بک مقاله منتشر کنیم.
باز هم ممنون
سلام بر شما
امروز از طریق کامنتی که خانم محمدی نژاد (پته سرو ناز) روی صفحه شما گذاشته بود با شما آشنا شدم.
اولا ممنون از مطلب خوب شما. مقالات خیلی زیادی هست که مفید هست.
یک چیزی که هست شما از اثر شال کشمیر و کرمان بر هنر شالبافی اروپا صحبت نکردید. چون خانم محمدی نژاد خیلی تاکید داشتند به این مسئله.
سلام دوست گرامی. ممنون از توجه ظریف شما.
اتفاقا تیم پارسی کرفت به دقت لایو دیشب و حتی امشب رو از صفحه خانم سماک (maryam_samak) و خانم محمدی نژاد پیگیری می کردیم.
نکات بسیار مثمر ثمری مطرح شد که هر کدام از آنها برای پارسی کرفت بسیار مهم و قابل توجه است.
اگر دقت کنید در اواخر مقاله حاضر، اصلاحاتی انجام شد که مباحث خانم محمدی نژاد (پته سرو ناز) رو پشتیبانی می کند. در مورد پته کشمیر و پته پیزلی هم توضیح اندکی بسته به بزاعتمان ارائه کرده ایم.
از شما دوست هنرمند و سایر هنرمندان و صاحب نظران خصوصا خانم محمدی نژاد و خانم سماک خواهشمندیم که نظرات و انتقادات خودتان را با ما در میان بگذارید.
پارسی کرفت متعلق به همه شماست. منتظر نظرات شما هستیم. بی صبرانه البته.
بسیار عالی . ممنون از پیگیری ها و توجه شما
خواهش می کنم. هر آنچه که ما در پارسی کرفت انجام می دهیم تلاش برای ایجاد بستری برای گفتگو و تعامل هنرمندان جهت اعتلای هنر پته دوزی است.
درود بر شما . ممنون از پیگیری و اطلاعات دقیق شما دوست عزیز . پایدار باشید